Tỷ lệ sở hữu cổ phần Techcombank (Biểu đồ: HT).

Từ ngày 1/7/2024, Luật Các tổ chức tín dụng sửa đổi chính thức có hiệu lực, yêu cầu các ngân hàng phải công bố thông tin chi tiết về cổ đông nắm giữ từ 1% vốn điều lệ. Quy định này không chỉ nhằm mục đích tăng cường minh bạch mà còn siết chặt giới hạn tỷ lệ sở hữu cổ phần của cổ đông cá nhân và tổ chức, lần lượt là 5% và 10%.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều ngân hàng đang có những cổ đông nắm giữ tỷ lệ vượt trần so với quy định mới. Ví dụ, tại Techcombank, nhóm cổ đông liên quan đến Chủ tịch Hồ Hùng Anh sở hữu tổng cộng gần 33% vốn điều lệ. Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại VPBank với Chủ tịch Ngô Chí Dũng và người liên quan nắm giữ hơn 33,6% vốn điều lệ .

Tỷ lệ sở hữu cổ phần MSB (Biểu đồ: HT).

Trong khi đó, một số ngân hàng lớn như MB, LPBank lại có cơ cấu cổ đông phân bổ đồng đều hơn, ít cổ đông cá nhân nắm giữ tỷ lệ lớn .

Trước tình hình này, Ngân hàng Nhà nước (NHNN) đã yêu cầu các ngân hàng phải rà soát và tuân thủ quy định mới. Theo dự thảo thông tư, cổ đông vượt trần sẽ không được tăng tỷ lệ sở hữu cổ phần cho đến khi tuân thủ đúng quy định. Đồng thời, các ngân hàng sẽ không được phép cấp tín dụng mới cho các cổ đông này nếu họ không điều chỉnh tỷ lệ sở hữu​.

Việc thực hiện các quy định này đòi hỏi một lộ trình cụ thể, trong đó ngân hàng cần chủ động phối hợp với các cổ đông để đảm bảo tuân thủ đúng thời hạn. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, việc yêu cầu các cổ đông lớn giảm sở hữu là một thách thức không nhỏ, đặc biệt trong bối cảnh nguồn lực tài chính trong nước còn hạn chế.

Sự thay đổi trong Luật Các tổ chức tín dụng 2024 tạo ra nhiều thách thức đối với các ngân hàng trong việc kiểm soát tỷ lệ sở hữu cổ phần. Tuy nhiên, việc tuân thủ các quy định này là cần thiết để đảm bảo tính minh bạch và lành mạnh của hệ thống tài chính.

Thực trạng hàng loạt ngân hàng vượt trần tỷ lệ sở hữu

Chẳng hạn, tại Ngân hàng TMCP Kỹ thương Việt Nam (Techcombank, HoSE: TCB), chỉ 13 cổ đông gồm 7 cá nhân và 6 tổ chức đã nắm giữ 1,84 tỷ cổ phiếu TCB, tương đương 52,265% vốn ngân hàng. Trong đó, hầu hết cá nhân nắm giữ trên 1% vốn đều là người có liên quan của ông Hồ Hùng Anh, Chủ tịch HĐQT Techcombank, cùng vợ là bà Nguyễn Thị Thanh Thuỷ.

Cụ thể, cá nhân sở hữu nhiều cổ phiếu nhất là bà Thanh Thuỷ với hơn 174 triệu cổ phiếu, tức 4,943% vốn ngân hàng. Người có liên quan của bà Thuỷ sở hữu hơn 980 triệu cổ phiếu TCB, tương đương 27,8% vốn ngân hàng. Như vậy, tổng cộng gần 33% vốn nhà băng tư nhân này do nhóm cổ đông của vợ chủ tịch sở hữu.

Còn ông Hồ Hùng Anh nắm giữ 39,3 triệu cổ phiếu, tương đương tỷ lệ 1,116%. Hai người con là Hồ Anh Minh, Hồ Thủy Anh mỗi người nắm giữ gần 4,9% vốn, người con còn lại là Hồ Minh Anh sở hữu hơn 2%.

Tương tự, Ngân hàng TMCP Việt Nam Thịnh Vượng (VPBank, HoSE: VPB) có 17 cổ đông đang nắm gần 5,1 tỷ cổ phiếu, tương đương 64,2% vốn ngân hàng này. Trong đó, 4 cổ đông tổ chức sở hữu 23,4% và 13 cổ đông cá nhân giữ hơn 40,8%.

Ông Ngô Chí Dũng, Chủ tịch VPBank, nắm hơn 328,5 triệu cổ phiếu VPB, tương đương tỷ lệ sở hữu hơn 4,14%. Người có liên quan tới ông Dũng nắm giữ 2,34 tỷ cổ phiếu, tương đương sở hữu 29,5% vốn điều lệ.

Như vậy, ông Dũng và người có liên quan nắm giữ hơn 33,6% vốn điều lệ VPBank trong khi tỷ lệ sở hữu công bố cuối năm 2023 tại báo cáo quản trị theo Luật Chứng khoán là 13%. Sự khác biệt lớn này một phần do quy định mới mở rộng hơn về "những người có liên quan” như đề cập ở trên.

Hay như Ngân hàng TMCP Hàng hải Việt Nam (HoSE: MSB), danh sách cổ đông nắm trên 1% vốn gồm 9 doanh nghiệp với tổng tỷ lệ sở hữu chiếm 33,64% vốn ngân hàng.

Đáng nói, danh sách này không thể hiện tỷ lệ sở hữu của chủ tịch MSB Trần Anh Tuấn và người thân. Tuy vậy, nhóm công ty thuộc ROX Group - tập đoàn do bà Nguyễn Thị Nguyệt Hường, vợ ông Tuấn đang làm chủ tịch - cùng một số đơn vị liên quan đang sở hữu hơn 20% vốn MSB.

Chẳng hạn như CTCP Rox Key Holdings và người liên quan nắm 3,41% vốn, CTCP Đầu tư Xây dựng Rox Cons Việt Nam nắm 1,87%, CTCP Đầu tư và cho thuê tài sản TNL và người liên quan nắm 2,74%, Công ty TNHH Khu nghỉ dưỡng Bãi Dài nắm 4,96%, Công ty Xây dựng và Kinh doanh cơ sở hạ tầng Khu công nghiệp Hà Nội - Đài Tư nắm 4,98%, Công ty TNHH Thành phố Công nghệ xanh Hà Nội nắm 4,97%…

Tương tự như MSB, danh sách cổ đông nắm giữ trên 1% vốn tại Ngân hàng TMCP An Bình (ABBANK, HoSE: ABB) không có tên ông Đào Mạnh Kháng, Chủ tịch HĐQT và ông Vũ Văn Tiền, Phó chủ tịch HĐQT. Theo báo cáo quản trị 6 tháng đầu năm của ABBANK, ông Kháng hiện nắm hơn 8 triệu cổ phiếu ABB, chiếm 0,8% vốn ngân hàng. Trong khi đó, ông Tiền sở hữu gần 4 triệu cổ phiếu ABB, tương đương 0,37% vốn.

Tuy nhiên, ông Vũ Văn Hậu, em trai ông Vũ Văn Tiền, cùng người có liên quan đang sở hữu lượng lớn cổ phiếu ABB, tương ứng 17% vốn ngân hàng.

Danh sách cổ đông nắm giữ trên 1% của ABBANK cũng xuất hiện một số tổ chức liên quan đến ông Vũ Văn Tiền như Tập đoàn Geleximco sở hữu 4,43%, CTCP Glexhomes sở hữu 4,43%…

Ngân hàng TMCP Phương Đông (HoSE: OCB) cũng có sở hữu cô đặc khi 20 cổ đông nắm tới 80,6% vốn ngân hàng, gồm 13 tổ chức nắm 55,8% và 7 cá nhân nắm 24,8%. Riêng tỷ lệ sở hữu của Chủ tịch HĐQT Trịnh Văn Tuấn và người có liên quan là 19,9%. Trong đó, ông Tuấn nắm giữ 4,434% vốn, vợ là bà Cao Thị Quế Anh nắm 3,213%. Ba người con gái của ông Tuấn sở hữu hơn 10,9% vốn OCB.

Giải pháp tiềm năng cho vấn đề cổ đông vượt trần sở hữu cổ phần tại các ngân hàng Việt Nam có thể được nhìn nhận từ cả các biện pháp trong nước và kinh nghiệm quốc tế.

1. Lộ trình thoái vốn từ từ: Một giải pháp có thể là yêu cầu các cổ đông vượt trần sở hữu phải tuân thủ theo lộ trình thoái vốn dần dần, thay vì giảm sở hữu ngay lập tức. Điều này tránh gây xáo trộn lớn trên thị trường tài chính và bảo vệ giá trị tài sản của cổ đông. Quy định này đã được áp dụng tại một số ngân hàng Việt Nam, giúp đảm bảo quá trình điều chỉnh diễn ra một cách có kiểm soát​.

2. Tăng cường minh bạch và kiểm soát: Giải pháp khác là tăng cường yêu cầu minh bạch về thông tin cổ đông, đặc biệt đối với những nhóm cổ đông có liên quan. Việc này nhằm ngăn chặn tình trạng sở hữu chéo và "doanh nghiệp sân sau" – vấn đề mà nhiều ngân hàng Việt Nam đang đối mặt.

3. Cấm cấp tín dụng mới: Ngân hàng Nhà nước đã đề xuất cấm các ngân hàng cấp tín dụng mới cho các cổ đông vượt trần. Điều này nhằm ngăn ngừa tình trạng cổ đông dùng ảnh hưởng của mình để tận dụng vốn ngân hàng vì lợi ích cá nhân​.

Kinh nghiệm từ các nước tiên tiến:

1. Châu Âu và Hoa Kỳ: Tại các nước phát triển như Mỹ và châu Âu, quy định về tỷ lệ sở hữu ngân hàng cũng rất nghiêm ngặt. Ví dụ, tại Mỹ, theo quy định của Cục Dự trữ Liên bang (Fed), một cá nhân hoặc tổ chức sở hữu trên 10% cổ phần ngân hàng phải chịu sự giám sát chặt chẽ và có thể bị yêu cầu thoái vốn nếu vi phạm các nguyên tắc quản trị hoặc nếu sự sở hữu đó gây rủi ro cho hệ thống tài chính​.

2. Áp dụng mô hình sở hữu công ty mẹ (holding company): Một số nước khuyến khích các ngân hàng lớn áp dụng mô hình sở hữu công ty mẹ, cho phép cổ đông sở hữu thông qua các tổ chức mẹ để hạn chế sự ảnh hưởng trực tiếp của cổ đông đến hoạt động điều hành ngân hàng.

3. Thắt chặt quản lý từ các cơ quan giám sát: Ở các nước tiên tiến, các cơ quan giám sát tài chính như Cục Dự trữ Liên bang Mỹ hoặc Ngân hàng Trung ương Châu Âu có quyền lực mạnh trong việc áp dụng các biện pháp xử lý vi phạm về tỷ lệ sở hữu. Họ có thể yêu cầu bán cổ phần hoặc thậm chí can thiệp vào quản trị ngân hàng nếu phát hiện rủi ro lớn.

Giải pháp cho vấn đề vượt trần sở hữu cổ phần đòi hỏi sự kết hợp giữa các biện pháp pháp lý, giám sát và quản lý minh bạch. Việt Nam có thể học hỏi từ kinh nghiệm quốc tế, nhưng cần điều chỉnh phù hợp với bối cảnh thị trường trong nước.