Tính phù hợp của nguyên tắc hình thành hợp đồng thông minh với pháp luật Việt Nam về hợp đồng – nhìn nhận từ kinh nghiệm quốc tế

Tóm tắt

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ hiện đại, đặc biệt là Blockchain, đã mở ra nhiều cơ hội mới cho nền kinh tế số. Một trong những ứng dụng nổi bật của công nghệ này là Hợp đồng thông minh (Smart Contract) – công cụ được kỳ vọng sẽ giảm thiểu chi phí, thời gian và nguồn lực, đồng thời nâng cao tính bảo mật và an toàn cho giao dịch. Tuy nhiên, do còn khá mới mẻ, Hợp đồng thông minh chưa được sử dụng phổ biến và đặt ra nhiều thách thức về mặt pháp lý, khi chưa có quy định rõ ràng để điều chỉnh. Ở Việt Nam, hiệu lực pháp lý của loại hợp đồng này vẫn là vấn đề gây tranh luận. Vì vậy, việc phân tích mức độ phù hợp giữa nguyên tắc hình thành hợp đồng truyền thống với đặc điểm của Hợp đồng thông minh là rất cần thiết. Bài viết này tập trung làm rõ những điểm tương thích và chưa tương thích, đồng thời đề xuất giải pháp hoàn thiện khung pháp lý nhằm tạo nền tảng pháp luật vững chắc cho việc công nhận hiệu lực của Hợp đồng thông minh tại Việt Nam.

Ảnh minh họa

1. Khái quát về nguyên tắc cơ bản hình thành hợp đồng theo pháp luật Việt Nam và sự hình thành của hợp đồng thông minh

1.1. Nguyên tắc cơ bản hình thành hợp đồng theo pháp luật Việt Nam

Nếu như Trong Bộ luật Dân sự 2005, các nguyên tắc cơ bản điều chỉnh quan hệ hợp đồng được quy định rải rác tại nhiều điều khoản khác nhau. Tuy nhiên, đến Bộ luật Dân sự năm 2015 có sự thay đổi rõ nét khi luật pháp chỉ còn quy định một điều khoản duy nhất về nguyên tắc cơ bản, đó là Điều 3 – Các nguyên tắc cơ hơn của pháp luật dân sự. Việc hợp nhất các nguyên tắc vào một điều khoản chung không có nghĩa là các bên khi giao kết hoặc thực hiện hợp đồng không cần tuân thủ nguyên tắc nào, mà ngược lại, các nguyên tắc này được hiểu là phải phù hợp với tổng thể các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự Việt Nam. Do đó, đối chiếu với nội dung tại Điều 3 BLDS 2015 và những đặc điểm của hợp đồng, có thể chỉ ra những nguyên tắc cơ bản của pháp luật hợp đồng Việt Nam gồm: (1) Nguyên tắc tự do ý chí nhưng không vi phạm điều cầm, trái đạo đức xã hội; (ii) Nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, thiện chí, hợp tác, trung thực và ngay thẳng, và (iii) Nguyên tắc hiệu lực ràng buộc của hợp đồng.

(i) Nguyên tắc tự do ý chỉ nhưng không vi phạm điều cấm, trái đạo đức xã hội

Các chủ thể có quyền tự do quyết định có tham gia giao kết hợp đồng hay không, lựa chọn đối tác phù hợp cũng như chọn loại hợp đồng tương ứng với hoàn cảnh và nhu cầu riêng mà không bị ràng buộc bởi một mẫu hợp đồng cố định nào. Quyền tự do này còn bao gồm khả năng soạn thảo và thỏa thuận các điều khoản trong hợp đồng, nhằm thiết lập quyền lợi và nghĩa vụ phù hợp với thực tế. Tùy vào tính chất công việc và điều kiện cụ thể, các bên cũng có thể lựa chọn hình thức hợp đồng phù hợp. Đặc biệt, với các hợp đồng mang yếu tố quốc tế, pháp luật dân sự cho phép các bên tự do chọn hệ luật áp dụng cũng như cơ quan tài phán để giải quyết tranh chấp phát sinh.

Tuy nhiên, nguyên tắc tự do này không phải là tuyệt đối, bởi các bên khi tham gia giao kết hợp đồng còn phải tuân thủ những giới hạn nhất định nhằm bảo vệ lợi ích chung của xã hội. Theo đó, tiêu biểu có thể chia thành hai nhóm hạn chế là sự hạn chế về nội dung giao kết và về chủ thể giao kết. Các hợp đồng có nội dung và mục đích giao kết vì phạm điều cấm, trái đạo đức xã hội bị võ hiệu theo quy định tại điểm c khoản 1 Điều 117 và Điều 122 BLDS 2015. Đồng thời, nhiều trường hợp một bên trong hợp đồng là chủ thể yếu thế hơn so với bên còn lại, pháp luật cũng đặt ra các hạn chế nhất định khi các bên ký kết và thực hiện hợp đồng.

(ii) Nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, thiện chỉ, hợp tác, trung thực và ngay thẳng

Nguyên tắc tự nguyện nhằm ngăn chặn mọi hình thức ép buộc hay cưỡng chế, đảm bảo ý chí của các bên khi quyết định tham gia giao kết hợp đồng là hoàn toàn tự do và minh định, ngoại trừ một số trường hợp đặc biệt được pháp luật quy định. Mục tiêu của nguyên tắc này là bảo đảm rằng các bên thực sự có ý định thống nhất và hợp tác trong việc ký kết hợp đồng. Trong khi đó, nguyên tắc thiện chí thể hiện xuyên suốt từ lúc chuẩn bị giao kết đến quá trình thực hiện hợp đồng, thể hiện qua sự nhượng bộ, cảm thông trước những khó khăn và hạn chế của bên đối tác, nhằm đạt được kết quả có lợi cho cả hai bên. Cần lưu ý rằng, khái niệm thiện chí không có một định nghĩa cố định chung, mà tùy theo từng lĩnh vực và ngành nghề mà nguyên tắc này được hiểu và áp dụng khác nhau. Ngoài ra, các nguyên tắc như bình đẳng, hợp tác, trung thực và ngay thẳng cũng được pháp luật dân sự quy định nhằm đảm bảo mỗi bên khi tham gia quan hệ hợp đồng đều có quyền lợi và nghĩa vụ tương xứng. Đồng thời, nếu vi phạm những nguyên tắc này, bên vi phạm sẽ phải chịu trách nhiệm pháp lý tương ứng.

(iii) Nguyên tắc hiệu lực ràng buộc của hợp đồng

Pháp luật quy định “cá nhân, pháp nhân phải tự chịu trách nhiệm về việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ dân sự”. Các bên khi thống nhất tham gia giao kết hợp đồng cũng đồng nghĩa với việc chấp nhận chịu sự ràng buộc bởi các quy định của hợp đồng. Sau khi hợp đồng đã được giao kết, quyền lợi của mỗi bên trở nên gắn bó mật thiết với nghĩa vụ của bên còn lại, nghĩa là quyền của bên này đồng thời là trách nhiệm của bên kia. Các chủ thể tham gia hợp đồng bị ràng buộc bởi các nghĩa vụ mà họ đã cam kết, và việc thực hiện hoặc vi phạm những nghĩa vụ này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của đối tác. Do vậy, để bảo đảm sự công bằng và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên, pháp luật yêu cầu mỗi bên phải thực hiện đúng và đầy đủ các nghĩa vụ đã thỏa thuận; nếu không thực hiện đúng, bên vi phạm sẽ phải chịu trách nhiệm theo quy định pháp luật.

1.2 Đánh giá các nguyên tắc hình thành hợp đồng thông minh với quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về hợp đồng

1.2.1. Khái quát về cơ chế hình thành hợp đồng thông minh

Hợp đồng thông minh (“HĐTM”) có thể được xem là phiên bản số hóa của một hợp đồng truyền thống. Về cơ bản, hợp đồng là sự thỏa thuận và đồng thuận ý chí giữa các bên tham gia về các quyền và nghĩa vụ, thường được biểu đạt qua ngôn ngữ tự nhiên dưới nhiều hình thức khác nhau. Với sự phát triển của công nghệ máy tính, hợp đồng đã trở nên “thông minh” nhờ việc tích hợp các đoạn mã lập trình, giúp tự động hóa quá trình thực hiện hợp đồng. Cụ thể, hợp đồng thông minh được vận hành trên nền tảng phần mềm gọi là “công nghệ sổ cái phân tán” (DLT). Theo đó, hợp đồng này hoàn toàn được tạo ra dưới dạng mã máy tính, có khả năng tự động xác lập các điều khoản thỏa thuận và tự động thực hiện chúng mà không cần sự can thiệp của bên thứ ba hoặc con người. Ngay từ đầu, hợp đồng thông minh hoạt động theo cơ chế tự động hóa toàn bộ các bước, từ việc xác thực, xử lý cho đến việc đảm bảo thực hiện bắt buộc các điều khoản được mã hóa sẵn. Đây là một trong những ưu điểm nổi bật nhất của hợp đồng này. Thêm vào đó, hợp đồng thông minh còn cung cấp tính bảo mật cao nhờ việc giao dịch được xác nhận bằng cặp khóa kỹ thuật số gồm khóa riêng và khóa công khai. Các bên tham gia xác nhận giao dịch bằng chữ ký điện tử, tức là khóa riêng, và sau khi giao dịch được ký, nó không thể bị thay đổi bởi bất kỳ ai.

Về nguyên tắc vận hành, các bên tham gia trước hết phải thống nhất và chuyển đổi các điều khoản thành một bộ “quy tắc quản lý hệ thống” được mã hóa vào chương trình máy tính. Mục tiêu của bước này là thiết lập các điều kiện cơ bản để giao dịch có thể diễn ra, thường bao gồm các nội dung hợp đồng và thời điểm thực hiện. Các nội dung đã mã này sẽ được lưu trữ trên mạng lưới blockchain, rồi được phân phối và sao chép đến tất cả những người có quyền truy cập vào chuỗi blockchain. Khi đến thời điểm đã định, hợp đồng sẽ tự động được kích hoạt và thực hiện theo lệnh đã được lập trình sẵn. Trong suốt quá trình đó, hệ thống liên tục giám sát, kiểm tra điều kiện và khả năng thực hiện các cam kết của các bên tham gia.

Như vậy, đối chiếu so sánh với hợp đồng truyền thống. HĐTM tồn tại một số các điểm khác biệt sau:

• Toàn bộ quá trình tồn tại của HĐTM, từ lúc được thiết lập đến khi kết thúc, diễn ra hoàn toàn trên nền tảng trực tuyến. Mọi thao tác và dữ liệu đều được ghi nhận và mã hóa cố định trên công nghệ sổ cái phân tán (DLT), không thể thay đổi. Trong trường hợp cần sửa đổi nội dung hợp đồng, biện pháp duy nhất là tạo ra một hợp đồng bổ sung nhằm điều chỉnh hoặc hủy bỏ hiệu lực hợp đồng ban đầu. Nhờ vậy, HĐTM tối ưu về mặt lưu trữ thông tin, đồng thời giảm thiểu rủi ro mất mát hoặc nhầm lẫn hợp đồng.
• Việc thực hiện HĐTM không đòi hỏi sự can thiệp của bên trung gian thứ ba; ví dụ trong thanh toán, giao dịch được tiến hành trực tiếp từ ví điện tử này sang ví điện tử khác mà không cần các bước xác nhận truyền thống.
• HĐTM vận hành tự động theo các thuật toán máy tính được lập trình sẵn, không cần sự can thiệp thủ công trong quá trình thực thi.
• HĐTM chỉ khả thi khi có thể áp dụng “giải pháp có thể xác định bằng thuật toán” (algorithmically determinable solution). Điều này có nghĩa hợp đồng hoạt động dựa trên cơ chế điều kiện “nếu-thì” (If-Then), không phụ thuộc vào hành vi chủ quan của bất kỳ bên nào.

1.2.2. Đánh giá các nguyên tắc hình thành hợp đồng thông minh so với quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về hợp đồng

Trước hết, đối với nguyên tắc thứ ba liên quan đến hiệu lực ràng buộc của hợp đồng, việc hợp đồng thông minh (HĐTM) tự động kích hoạt khi điều kiện được đáp ứng giúp bảo đảm tuân thủ nguyên tắc này một cách hiệu quả. Mặt khác, vẫn còn tồn tại nhiều vấn đề chưa phù hợp giữa sự hình thành của HĐTM và các nguyên tắc còn lại. Sự chưa phù hợp thể hiện ở hai khía cạnh, HĐTM không đảm bảo (1) Nguyên tắc tự do ý chí của các bên và (ii) Nguyên tắc tự nguyện, trung thực, bình đẳng, thiện chỉ và hợp tác khi thực hiện hợp đồng.

(i) Thứ nhất, rất khó khăn trong việc xác định sự đồng thuận của các bên khi tiến hành giao kết hợp đồng. Điều này xuất phát từ cơ chế tất cả thông tin đều được mã hóa trên blockchain và các chủ thể tham gia vào giao dịch là những tài khoản tham gia không xác định. Giữa các bên hầu như không có sự trao đổi trực tiếp bằng ngôn ngữ tự nhiên mà chỉ sử dụng ngôn ngữ máy tính phức tạp. Do đó, việc đảm bảo bên nhận đề nghị đã hiểu đúng và đầy đủ ý định là một thách thức lớn, bởi các thuật toán và dòng lệnh đòi hỏi trình độ chuyên môn để giải mã. Hơn nữa, nếu tại thời điểm thiết lập điều kiện giao kết, các bên đã nhất trí, nhưng trong khoảng thời gian trước khi hợp đồng chính thức được kích hoạt, có bên thay đổi ý định rút lui, hợp đồng vẫn sẽ tự động hình thành, dẫn đến vi phạm nguyên tắc tự do ý chí. Điều này đồng nghĩa với việc các bên bị mất quyền chủ động trong việc lựa chọn giao kết và HĐTM đã loại bỏ yếu tố thương lượng, điều chỉnh thỏa thuận.

(ii) Thứ hai, sự hình thành HĐTM khó có thể đảm bảo tính trung thực và bình đẳng giữa các bên. Vì HĐTM vận hành trên nền tảng trực tuyến, các thao tác đều dựa trên máy tính và thuật toán, việc xác minh các điều kiện về chủ thể như độ tuổi hay năng lực hành vi dân sự không được đảm bảo đầy đủ. Hậu quả là giao dịch có thể bị vô hiệu theo các quy định tại Điều 125, Điều 126, Điều 127 Bộ luật Dân sự 2015, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi bên còn lại. Do vậy, nguyên tắc trung thực và bình đẳng trong quan hệ hợp đồng có thể bị xâm phạm.

(iii) Thứ ba, nguyên tắc thiện chí và hợp tác cũng bị ảnh hưởng bởi tính bất biến (immutability) của công nghệ blockchain khi áp dụng vào HĐTM. Nguyên tắc này yêu cầu các bên có trách nhiệm cố gắng hướng tới lợi ích chung, hỗ trợ và tìm cách khắc phục khó khăn phát sinh trong quá trình thực hiện hợp đồng. Trong khi đó, HĐTM mặc định rằng thỏa thuận ban đầu sau khi được mã hóa chính là thỏa thuận cuối cùng, không tính đến những biến cố hay điều kiện ngoại cảnh có thể xảy ra trong thực tế. Nhưng trên thực tế, trường hợp bất khả kháng vẫn luôn diễn ra, trên cơ sở thiện chí, các bên vốn dĩ có thể đàm phán và thỏa thuận lại. Tuy nhiên, dưới cơ chế hoạt động của HĐTM điều này không thể thực hiện được. Do đó, có thể thấy sự hình thành của HĐTM cũng có thể ảnh hưởng đến tính lĩnh hoạt trong việc điều chỉnh hợp đồng và thay đổi tiến trình giao kết giữa các bên.

Tóm lại, hợp đồng thông minh là dạng mới của hợp đồng truyền thống nên không tránh khỏi những vấn đề chưa phù hợp với nguyên tắc cơ bản của pháp luật hợp đồng Việt Nam. Cụ thể là (1) nguyên tắc tự do ý chí và (2) nguyên tắc tự nguyện, trung thực, bình đẳng, thiện chí và hợp tác trong thực hiện hợp đồng. Tuy nhiên, theo tác giả, phần lớn những vấn đề này chỉ tiềm ẩn khả năng vi phạm, không phải vi phạm ngay lập tức. Vi phạm chỉ xảy ra khi có sự kiện nhất định như thay đổi thỏa thuận ban đầu, biến động hoàn cảnh hoặc một bên không đủ năng lực tham gia. Pháp luật trong tương lai hoàn toàn có thể xây dựng khung pháp lý phù hợp để kiểm soát những rủi ro này khi hình thành hợp đồng thông minh.

2. Quan điểm một số quốc gia đối với việc đánh giá nguyên tắc hình thành của hợp đồng thông minh

2.1. Liên Minh Châu Âu (EU)

Tại các quốc gia thuộc Liên minh châu Âu (EU), luật áp dụng để điều chỉnh hợp đồng thông minh (HĐTM) không chỉ bao gồm luật hợp đồng quốc gia tương ứng mà còn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ pháp luật EU. Để đánh giá sự hình thành của HĐTM có phù hợp với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Hợp đồng EU hay không, tác giả xem xét các nguyên tắc đặt ra trong hai văn bản: Các Nguyên tắc cơ bản của Luật Hợp đồng Châu Âu (the Principles of European Contract Law) (PECL); và Dự thảo Khung pháp lý chung (the Draft Common Frame of Referent) (DCFR). PECL là một tập hợp các quy tắc mẫu do các học giá hàng đầu về luật hợp đồng ở Châu Âu đưa ra. Trong quá trình xây dựng PECL, Ủy ban Lando cũng đã sử dụng nhiều hệ thống pháp luật khác nhau của Châu Âu, tiến hành so sánh các hệ thống pháp luật này, và nhận thấy có sự khác biệt đáng kể đối với một số quy định. Trên cơ sở đó, PECL được đặt ra trên tinh thần nhằm thu hẹp khoảng cách giữa hệ thống pháp luật Dân luật của Châu Âu lục địa và hệ thống pháp luật Thông luật của hệ thống pháp luật Anh-Mỹ bằng cách đưa ra các quy định được tạo ra để dung hòa các quan điểm khác nhau về pháp luật hợp đồng của hai hệ thống. Về DCFR, đây được xem là “người kế nhiệm” của PECL, Nhóm Nghiên cứu về Bộ luật Dân sự Châu Âu đã thông qua hầu hết các quy định trong phần luật nghĩa vụ của DCFR.

Các nguyên tắc chung, mang tính ràng buộc của PECL đối với việc giao kết một hợp đồng bao gồm sự tự do hợp đồng, thiện chí và đối xử công bằng, nghĩa vụ hợp tác, nghĩa vụ hỗ trợ, cũng như tỉnh hợp lý. Nguyên tắc tự do trong giao kết hợp đồng theo quy định tại Điều 1:102 PECL: “1) Các bên được tự do giao kết hợp đồng và xác định nội dung của hợp đồng tùy thuộc vào các yêu cầu về thiện chỉ và đối xử công bằng, và các quy tắc bắt buộc được thiết lập bởi các Nguyên tắc này”. Có thể hiểu giống như hầu hết các hệ thống pháp luật quốc gia ở Châu Âu, PECL thừa nhận quyền của cả pháp nhân và thề nhân quyết định rằng họ sẽ ký hợp đồng với ai và tự do xác định nội dung giao kết hợp đồng. Biểu hiện của nguyên tắc tự do hợp đồng được xem xét thông qua tỉnh tự nguyện và sự đồng thuận của các bên. Đồng thời, tại Điều 2:101 PECL cũng đặt ra nguyên tắc riêng quy định cho việc hình thành hợp đồng, rằng phải đáp ứng các điều kiện sau: các bên quyết định bị ràng buộc bởi các điều khoản có hiệu lực pháp lý, đạt được sự đồng thuận hoàn toàn và không có bất kỳ yêu cầu nào khác. Đối với DCFR, dựa trên định nghĩa về hợp đồng được quy định tại Điều 1.-1:101, có ba điều kiện cần phải có để hình thành một hợp đồng: (i) sự thỏa thuận (đủ), (ii) ý định của cả hai bên để đạt được thỏa thuận đó và phát sinh mối quan hệ hiệu lực pháp lý, và (iii) có sự hiện diện của ít nhất hai bên.

Xuất phát từ bản chất của HĐTM là tập hợp các hướng dẫn bằng ngôn ngữ lập trình, nhiều học giả tranh luận liệu ngôn ngữ lập trình có thể coi ngang với ngôn ngữ tự nhiên để giao kết hợp đồng và làm bằng chứng cho sự thống nhất ý chí các bên hay không? Câu trả lời phụ thuộc vào từng mô hình HĐTM. Ví dụ, ở Mô hình không tích hợp, hợp đồng được soạn bằng ngôn ngữ tự nhiên rồi mới nhập vào hệ thống, do đó cần bằng chứng về thỏa thuận các điều khoản thiết yếu từ phần ngôn ngữ lập trình hoặc sự kết hợp giữa ngôn ngữ tự nhiên và lập trình.

Mặc dù GDPR không phải luật hợp đồng, nhưng cũng ảnh hưởng đến HĐTM, nhất là với blockchain công khai vì tính bất biến và minh bạch có thể mâu thuẫn với quy định này. Tuy nhiên, xét tổng thể, việc HĐTM phù hợp với nguyên tắc hợp đồng cơ bản ở EU không phải vấn đề lớn. Các chuyên gia cho rằng HĐTM có thể được công nhận hợp pháp và điều chỉnh bằng luật hiện hành, còn những điểm chưa phù hợp cần được khắc phục bằng các quy định mới để phù hợp với công nghệ phát triển. Đồng thời, theo các chuyên gia, nguyên tắc hình thành HĐTM không phải là một vấn đề mới vì trước đó EU đã công nhận các giao dịch thương mại điện tử là hợp lệ.

Một bất cập phát sinh là HĐTM ưu tiên bảo vệ pháp lý dự liệu trước (ex ante), trong khi luật hợp đồng tại các nước EU lại ưu tiên đánh giá pháp lý sau (ex post). Vì vậy, cần quy định riêng điều chỉnh nguyên tắc hình thành HĐTM để kiểm soát giai đoạn soạn thảo, thay vì ép HĐTM phải thay đổi nguyên tắc hiện hành.

Tương tự, ở Anh và xứ Wales, vấn đề tương thích giữa HĐTM và nguyên tắc hợp đồng quốc gia không còn nghiêm trọng mà được coi là “có khả năng” đáp ứng các điều kiện pháp lý.

Theo luật Anh, hợp đồng có giá trị khi có sự thỏa thuận, consideration, sự chắc chắn, ý định pháp lý và tuân thủ hình thức. Chính sách mới nhấn mạnh áp dụng cho HĐTM có tính pháp lý (smart legal contracts) chứa đủ điều khoản quyền và nghĩa vụ và được thực thi bằng chương trình máy tính.

Ở Anh, để ngăn vi phạm nguyên tắc cơ bản, HĐTM được điều chỉnh về (1) giải thích hợp đồng; (2) sửa đổi, hủy bỏ hợp đồng; và (3) bảo vệ người tiêu dùng. Khi tranh chấp, tòa dựa vào lý giải của các bên tại thời điểm ký kết. Vấn đề hiểu khác nhau về mã hóa được giải quyết bằng ý kiến chuyên gia ngôn ngữ máy tính. Để khắc phục bất cập không thể sửa đổi HĐTM trên DLT, tòa có thể yêu cầu thiết lập HĐTM mới nếu lỗi phát sinh từ mã hóa khác với thỏa thuận ban đầu. Cuối cùng, để bảo vệ người tiêu dùng trong hợp đồng B2C, người tiêu dùng phải được cung cấp văn bản giải thích ngôn ngữ máy tính trước khi ký kết hợp đồng.

2.2. Pháp luật Trung Quốc

Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa hai hoặc nhiều bên nhằm tạo ra các nghĩa vụ có hiệu lực ràng buộc thực hiện hoặc có giá trị pháp lý được pháp luật thừa nhận. Luật Hợp đồng của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (The Contract Law of the People’s Republic of China) (“CLC) đề ra một số nguyên tắc cơ bản thể hiện các chính sách cơ bản trên cơ sở xây dựng pháp luật và có ảnh hưởng xuyên suốt đến pháp luật của quốc gia. Mặc dù tồn tại nhiều ý kiến khác nhau về các nguyên tắc cơ bản trong luật hợp đồng Trung Quốc, song nếu xét theo mối quan hệ giữa các nguyên tắc này với mục tiêu pháp luật hướng tới thì có thể nhận diện hai nguyên tắc chủ yếu: nguyên tắc tự nguyện và nguyên tắc giá trị kinh tế - xã hội.

Đáng chú ý, nguyên tắc tự nguyện (Voluntariness) có nét khác biệt so với nguyên tắc tự do hợp đồng (Freedom of Contract), bởi cho đến hiện tại, pháp luật Trung Quốc vẫn chưa công nhận quyền tự do hợp đồng như một nguyên tắc pháp lý độc lập. Trong khi đó, nguyên tắc giá trị kinh tế - xã hội yêu cầu các bên tham gia hợp đồng phải tuân thủ các chuẩn mực chung, bao gồm sự phù hợp với truyền thống đạo đức dân tộc, nguyên tắc bình đẳng, thiện chí và không gây tổn hại đến lợi ích công cộng. Theo Điều 143 của Quy tắc chung của Luật Dân sự của Cộng hòa Nhân dân Trung cộng Hoa và Luật Hợp đồng của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (CCL). Từ đó, để một hợp đồng được hình thành, cần có ba yếu tố: một lời đề nghị rõ ràng thể hiện ý chí ràng buộc của bên đề nghị, sự chấp thuận đầy đủ các điều khoản của bên nhận đề nghị, và sự trao đổi giá trị phù hợp với mục đích hợp đồng Theo Điều 14 của CCL, lời đề nghị được định nghĩa là biểu hiện của một bên về ý định tham gia vào một hợp đồng răng buộc với một bên khác. Theo đó, các nội dung đề xuất trong lời đề nghị phải cụ thể và rõ ràng. Trong bối cảnh của HĐTM, các mã được đưa lên số cái trong nhiều trường hợp có thể được coi là một lời đề nghị giao kết hợp đồng.[42] Tuy nhiên, một khó khăn nổi lên khi bên nhận đề nghị chấp nhận lời đề nghị đó.

Điều 30 của CLC quy định: “nội dung của sự chấp nhận phải phù hợp với nội dung của lời đề nghị”. Quy định này tương tự như Khoản 1 Điều 393 Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015. Điều này đồng nghĩa với việc, trong quá trình hình thành hợp đồng thông minh, việc xác định bên nhận có thực sự đồng ý hoàn toàn với các điều khoản đề nghị hay không là điều không dễ dàng. Thêm vào đó, một vấn đề khác là bên đề nghị không thể rút lại lời đề nghị sau khi gửi đi do tốc độ truyền dữ liệu nhanh và tính không thể thay đổi dữ liệu đã mã hóa trên blockchain. Tình trạng này làm suy yếu nguyên tắc thiện chí, vốn là nguyên tắc cốt lõi trong pháp luật hợp đồng tại Trung Quốc cũng như ở nhiều quốc gia khác.

Để giải quyết vấn đề hiểu sai hoặc thiếu chính xác về lời đề nghị trong giao kết hợp đồng do ngôn ngữ máy tính có tính chất phức tạp, một số học giả Trung Quốc đề xuất nên có một bản hợp đồng thể hiện bằng ngôn ngữ tự nhiên đi kèm. Bản này sẽ được cung cấp cho các bên tham gia trước khi hợp đồng thông minh được mã hóa thành dạng kỹ thuật số. Tuy nhiên, ý kiến này cũng gặp phải phản biện, vì nếu mỗi hợp đồng thông minh đều phải có thêm một phiên bản ngôn ngữ tự nhiên, thì lợi ích về mặt chi phí và hiệu quả của hợp đồng thông minh sẽ bị giảm sút. Hơn nữa, việc tồn tại song song một phiên bản hợp đồng bằng ngôn ngữ tự nhiên có thể dẫn đến những khó khăn trong việc giải thích hợp đồng khi xảy ra tranh chấp. Cụ thể, nếu hợp đồng mã hóa được xem là văn bản pháp lý chính thức, tòa án có thể không đủ căn cứ để dựa vào bản dịch dễ hiểu dành cho con người trong quá trình đưa ra phán quyết.

Tổng kết lại, khi so sánh với các nguyên tắc cơ bản trong luật hợp đồng của Liên minh châu Âu (cũng như luật Anh và xứ Wales) và luật Trung Quốc, việc áp dụng hợp đồng thông minh cho thấy nhiều thách thức về mức độ tương thích. Tuy nhiên, các vấn đề này nhìn chung tương tự như những khó khăn đã được phân tích trong bối cảnh pháp luật Việt Nam. Do đó, có thể rút ra rằng những thách thức phổ biến nhất mà các quốc gia, bao gồm cả Việt Nam, đang đối mặt với hợp đồng thông minh chính là: (1) khả năng diễn giải nội dung hợp đồng được mã hóa và tự động thực thi bởi phần mềm; (2) vấn đề sửa đổi, bổ sung và chấm dứt hợp đồng; và (3) vấn đề giải thích hợp đồng khi phát sinh tranh chấp.

3. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật Việt Nam về hình thành hợp đồng thông minh

Nhiều chuyên gia từ các nước đã đưa ra ý kiến để hoàn thiện pháp luật, giúp hợp đồng thương mại điện tử (HĐTM) được ký kết đúng các nguyên tắc cơ bản, đặc biệt là xây dựng cơ chế kiểm soát hiệu quả quá trình này.

Về nguyên tắc trung thực và tự nguyện, học giả Trung Quốc đề xuất đưa công chứng viên – như một “chuyên gia uy tín” – tham gia xác nhận hợp đồng trước khi ký. Tuy cách này có thể giảm rủi ro gian lận, nhưng đồng thời làm mất đi tính nhanh chóng và hiệu quả vốn có của HĐTM, thậm chí làm giảm khả năng hợp đồng tự động thực hiện.

Về việc kiểm tra năng lực người tham gia, việc xác định rõ danh tính và giới hạn đối tượng tham gia là rất quan trọng. Có ý kiến đề xuất chia quy trình giao kết làm hai bước: đầu tiên là thỏa thuận truyền thống giữa các bên, sau đó mới chuyển nội dung sang ngôn ngữ lập trình để tránh hiểu sai khi mã hóa hợp đồng. Tuy nhiên, tác giả cho rằng cách này vẫn còn nhiều hạn chế.

Từ những phân tích và bài học từ EU, Trung Quốc cùng các chuyên gia trong và ngoài nước, tác giả đề xuất:

Cần có quy định bắt buộc về thỏa thuận tiền giao kết, trong đó thể hiện rõ sự đồng thuận của các bên trước khi ký HĐTM. Thỏa thuận này sẽ giúp giải quyết tranh chấp về tính tự nguyện và hỗ trợ tòa án trong việc hiểu hợp đồng.

Bổ sung quy định riêng về năng lực của người tham gia giao kết HĐTM, đặc biệt là khả năng hiểu ngôn ngữ lập trình và các mã lệnh phức tạp.

Tham khảo luật Anh và EU để xây dựng quy định đặc biệt bảo vệ người tiêu dùng trong hợp đồng HĐTM B2C, nhất là trong giao dịch xuyên biên giới. Vì HĐTM khác với hợp đồng thương mại điện tử thông thường, nên cần có quy chế pháp lý riêng để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cả hai bên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ luật dân sự 2005
2. Bộ luật dân sự 2015
3. Đỗ Văn Đại. (2016). Bình luận khoa học những điểm mới của Bộ luật Dân sự năm 2015 (tr. 367-368, 386). Hà Nội: Nhà xuất bản Hồng Đức.
4. Trường Đại học Luật Tp. Hồ Chí Minh. (2019). Giáo trình Pháp luật về Hợp đồng và Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng (tr. 152-156). Hà Nội: Nhà xuất bản Hồng Đức – Hội Luật gia Việt Nam.
5. Đồng Thị Huyền Nga, & Hoàng Tháo Anh. (2019). Blockchain và Hợp đồng thông minh – Xu thế tất yếu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và các thách thức pháp lý đặt ra. Trích tại https://www.researchgate.net/publication/340224430_Blockchain_va_Hop_dong_Thong_minh_Xu_the_tat_yeu_cua_cuoc_cach_mang_Cong_nghiep_40_va_nhung_thach_thuc_phap_ly_dat_ra
6. Bisade Asolo. (2019). Blockchain Public Key & Private Key: A Detailed Guide. Mycryptopedia. Trích tại https://www.mycryptopedia.com/public-key-private-key-explained/
7. Lou, L., & Lee, J. (2019). A brief analysis of the legal validity of smart contracts in Singapore. Trích tại https://lawtech.asia/a-brief-analysis-of-the-legal-validity-of-smart-contracts-in-singapore/
8. Norton Rose Fulbright. (2019, November). Smart Contracts. Trích tại https://www.nortonrosefulbright.com/en/knowledge/publications/1bcdc200/smart-contracts
9. Vũ Thị Diệu Thảo. Đàm phán với những mã lệnh: Hợp đồng thông minh và vấn đề pháp lý còn bỏ ngỏ. Tạp chí Tia Sáng Điện Tử. Trích tại https://tiasang.com.vn/doi-moi-sang-tao/dam-phan-voi-nhung-ma-lenh-hop-dong-thong-minh-va-van-de-phap-ly-con-bo-ngo-11327/
10. The European Union Blockchain Observatory and Forum. (2018). No law unto itself. Blockchain and The European legal and regulatory framework. Trích tại https://blockchain-observatory.ec.europa.eu/news/no-law-unto-itself-blockchain-and-european-legal-and-regulatory-framework-2018-12-24_en
11. Lando, O., & Beale, H. (2000). Principles of European Contract Law, Parts I and II (tr. 23-24). Commission on European Contract Law.
12. Twigg-Flesner, C. (2008). The Europeanisation of Contract Law (tr. 13-15). Routledge-Cavendish.
13. Principles of European Contract Law (PECL). Chapter 1: General Provisions; Article 1:102; Article 2:101.
14. Collins, H. (2003). The Law of Contract (4th ed., tr. 1-5). London: Lexis Nexis UK.
15. Atiyah, P.S. (1995). An Introduction to the Law of Contract (tr. 5-48). Clarendon Press.
16. Verri, U. (2019). Smart Contracts: the latest challenge for Contract law (Master’s Thesis). European Private Law, European Contract Law University of Amsterdam, tr. 15.
17. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD), Clifford Chance LLP. (2018). Smart Contracts: Legal Framework and Proposed Guidelines for Lawmakers. Trích tại https://www.ebrd.com/documents/legal-reform/pdf-smart-contracts-legal-framework-and-proposed-guidelines-for-lawmakers.pdf
18. Woebbeking, M.K. (2019). The Impact of Smart Contracts on Traditional Concepts of Contract Law. 10 IPITEC 106. Trích tại para 1, 31, 32, 33.
19. European Law Institute (ELI). (2022). ELI Principles on Blockchain Consumer Protection. Principles CD 2018/9. Trích tại https://www.europeanlawinstitute.eu/projects-publications/publications/eli-principles-on-blockchain-technology-smart-contracts-and-consumer-protection/
20. Xu, G. (1992). Min fa ji ben yuan ze jie shi (Interpretation of Fundamental Principles of Civil Law) (tr. 8-15). China University of Political Science and Law Press.
21. Fu, J. (2009). Towards a Social Value Convergence: a Comparative Study of Fundamental Principles of Contract Law in the EU and China. Oxford U Comparative L Forum, 5. Trích tại https://ouclf.law.ox.ac.uk/
22. The General Provisions of the Civil Law of the People’s Republic of China. Trích tại https://www.chinalawtranslate.com/en/general-provisions-of-the-civil-law/
23. The Contract Law of the People’s Republic of China (CCL). Trích tại http://www.npc.gov.cn/zgrdw/englishnpc/Law/2007-12/11/content_1383564.htm
24. Cheng, L., & Wang, J. Regulating Smart Contracts and Digital Platforms: A Chinese Perspective. Trích tại https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3398799
25. Max, R. (2017). Open Law and Legality of Smart Contracts. Georgetown Law Technology Review, 1(2), 322.
26. Zhou, R., & Lu, Y. (2018). Impact of Smart Contracts on Chinese Contract System and Solutions. South China Finance, (05), 93-94.
27. Grundmann, S., & Hacker, P. Digital Technology as a Challenge to European Contract Law - From the Existing to the Future Architecture. European Review of Contract Law, 13(3), 255, 279.