Làm sao để kiểm soát những 'ảo tưởng' của AI?

Trong thời đại AI tạo sinh (gen AI) đang phát triển với tốc độ chóng mặt, hiện tượng AI đưa ra thông tin sai nhưng trình bày “như thật” đang dần trở nên phổ biến. Người dùng ChatGPT, Claude AI, Gemini hay bất kỳ công cụ tạo sinh nào đều có thể gặp phải tình trạng này nếu không kiểm chứng kỹ.

Việc AI “bịa chuyện” nghe có vẻ kỳ lạ, nhưng thực tế đó lại là một trong những điểm yếu cố hữu của công nghệ hiện tại. Nhiều người dùng, đặc biệt là giáo viên, sinh viên và nhân viên văn phòng, dễ bị ảnh hưởng bởi hiện tượng này nếu chưa có kỹ năng phát hiện và kiểm soát.

Vậy làm cách nào hiểu rõ bản chất của ảo tưởng AI (hallucination)? Đâu là cách nhận biết và đặc biệt là những chiến lược thực tế để kiểm soát hiệu quả khi sử dụng ChatGPT và các công cụ tương tự?

Ảnh minh họa

Hallucination là gì và vì sao AI lại “ảo tưởng”?

Hallucination là hiện tượng khi AI trả lời thông tin không chính xác, không có thật hoặc không thể xác minh được, dù giọng văn và cách trình bày có vẻ rất đáng tin cậy. Đây là lỗi thường gặp ở các mô hình AI ngôn ngữ lớn, không phải vì AI “cố tình nói sai”, mà vì nó không hiểu nội dung theo cách con người hiểu. AI hoạt động bằng cách dự đoán từ tiếp theo trong câu dựa trên xác suất xuất hiện trong dữ liệu huấn luyện, chứ không phải bằng cách tra cứu sự thật từ cơ sở dữ liệu thực tế.

Khi gặp câu hỏi nằm ngoài phạm vi dữ liệu hoặc thiếu thông tin cụ thể, AI sẽ “lấp chỗ trống” bằng cách tự động kết nối các thông tin rời rạc, dẫn đến câu trả lời sai nhưng nghe có vẻ logic. Hậu quả là nó có thể “bịa” ra tên sách, tên người, nghiên cứu hoặc sự kiện… nghe rất thật nhưng không hề tồn tại. Đây không phải là nói dối theo kiểu con người, mà là một dạng “sáng tạo ngoài kiểm soát”. Điều này đặc biệt dễ xảy ra khi người dùng đặt câu hỏi mơ hồ, hoặc hỏi về những chủ đề ít người biết đến. Tuy vậy, lý do sâu xa không nằm ở câu hỏi, mà nằm ở cơ chế vận hành của chính các mô hình này. AI không có khả năng nhận thức thật - giả, nên nó không biết đâu là “bịa đặt” nếu câu trả lời nghe hợp lý về mặt ngôn ngữ.

Hiện tượng này khiến người dùng dễ rơi vào trạng thái tin tưởng quá mức, đặc biệt khi sử dụng AI để tra cứu thông tin học thuật, viết nội dung chuyên môn, hoặc phân tích dữ liệu quan trọng. Sự thuyết phục trong văn phong của AI khiến nhiều người không nhận ra mình đang bị dẫn dắt sai hướng. Đây là lý do vì sao hiểu bản chất của hallucination là bước đầu tiên để sử dụng AI một cách an toàn và chính xác hơn.

Điều khiến hallucination trở nên nguy hiểm là sự trôi chảy và tự tin trong câu trả lời. Người dùng thường dễ bị thuyết phục bởi văn phong chỉn chu và cấu trúc rõ ràng của AI. Sự tin tưởng mù quáng vào công cụ khiến nhiều người lấy nhầm thông tin sai làm cơ sở cho công việc, học tập, hoặc thậm chí lan truyền sai lệch trên mạng xã hội mà không hề hay biết.

Hallucination cũng không phân biệt người dùng sử dụng AI để hỏi chuyện đơn giản hay học thuật chuyên sâu. Nó có thể xảy ra khi người dùng nhờ AI viết tiểu sử người nổi tiếng, tóm tắt bài nghiên cứu khoa học, thậm chí viết mẫu email. Dù là lĩnh vực nào, nếu AI không có dữ liệu chính xác, nó vẫn sẽ “tự biên tự diễn” theo cách nó cho là hợp lý.

Cách nhận biết khi AI bắt đầu “bịa chuyện”

Thực tế, ngay cả các chuyên gia AI hàng đầu thế giới cũng thừa nhận: hiện tượng hallucination không thể loại bỏ hoàn toàn. Điều duy nhất người dùng có thể làm là học cách phát hiện, kiểm soát và hạn chế tối đa rủi ro mà nó mang lại.

Để phát hiện khi nào AI đang "tưởng tượng", người dùng cần chú ý đến một số dấu hiệu quan trọng. Trước hết, nếu AI cung cấp thông tin nghe rất có lý nhưng không tìm thấy trong bất kỳ nguồn chính thống nào khi tra cứu, đó là dấu hiệu rõ ràng nhất. Thông tin như tên người, công trình nghiên cứu, năm phát hành, hoặc địa điểm nếu không có xác minh, rất có thể là bịa đặt.

Một dấu hiệu khác là khi AI trả lời quá tự tin, không kèm theo bất kỳ dẫn chứng hoặc liên kết cụ thể nào. Thường nó sẽ sử dụng các cụm từ như “theo một nghiên cứu” hoặc “nhiều chuyên gia cho rằng” nhưng không có nguồn cụ thể. Ngoài ra, nếu người dùng yêu cầu trích dẫn và AI đưa ra các đường link không tồn tại, hoặc dẫn đến trang không liên quan, chúng ta có thể chắc chắn đó là hallucination.

Mặc dù AI không có ý định lừa dối, nhưng do bản chất không hiểu thật - giả, AI dễ tạo ra thông tin sai nếu người dùng không đặt câu hỏi rõ ràng. Vì vậy việc trang bị kỹ năng nhận diện và kiểm chứng thông tin là điều bắt buộc nếu muốn sử dụng AI trong công việc có độ chính xác cao.

Việc thường xuyên luyện tập kỹ năng kiểm tra chéo, kết hợp công cụ tìm kiếm Google.com hoặc các nguồn đáng tin cậy khác, là cách tốt nhất để không bị rơi vào “ma trận ngôn ngữ” mà AI tạo ra. Đừng để sự trơn tru của câu trả lời từ AI đánh lừa bạn.

Ảnh minh họa

Chiến lược hiệu quả để giảm ảo tưởng từ AI

Việc giảm hallucination không nằm ở việc thay đổi mô hình AI, mà ở cách người dùng tương tác với nó. Một trong những cách hiệu quả nhất là đặt câu hỏi càng rõ ràng càng tốt. Thay vì hỏi “Kể về một nhân vật lịch sử nổi tiếng của Việt Nam”, hãy hỏi “Nguyễn Trãi có vai trò gì trong lịch sử kháng chiến chống quân Minh?”.

Kỹ thuật “Prompt Engineering”, tức là cách đặt câu hỏi để AI hiểu và trả lời đúng trọng tâm, rất hữu ích trong trường hợp này. Người dùng nên kèm thêm ngữ cảnh, phạm vi thời gian, yêu cầu nguồn trích dẫn nếu cần độ chính xác cao. Ví dụ: “Tóm tắt 3 đóng góp nổi bật nhất của Marie Curie trong nghiên cứu vật lý hạt nhân, kèm theo tên các nghiên cứu cụ thể”. Kể cả khi AI có dẫn link, người dùng vẫn nên bấm vào kiểm tra. Vì đôi khi AI vẫn có thể “chế” ra một đường dẫn rất chuẩn nhưng lại không tồn tại.

Ngoài ra, người dùng có thể luyện tập sử dụng AI như một người phản biện, bằng cách đặt lại câu hỏi theo hướng ngược lại, hoặc yêu cầu AI đánh giá độ tin cậy của chính câu trả lời mà nó vừa đưa ra. Điều này giúp người dùng “kiểm tra chéo” và phát hiện nhanh phần nào có nguy cơ là hallucination.

Quan trọng nhất, hãy nhớ rằng AI không phải là công cụ thay thế sự hiểu biết của con người, mà chỉ là công cụ hỗ trợ giúp gia tăng hiệu quả công việc, học tập. Việc sử dụng AI không thể tách rời khỏi trách nhiệm của người dùng trong cách kiểm chứng thông tin. Đừng bao giờ tự đặt mình vào thế bị động và rủi ro khi sử dụng AI vì thiếu truy soát nguồn gốc.

Những ai dễ bị ảnh hưởng nhất bởi ảo tưởng AI?

Hallucination có thể xảy ra với bất kỳ ai dùng AI, nhưng có một số nhóm người đặc biệt dễ bị ảnh hưởng. Giáo viên và sinh viên là đối tượng đầu tiên, vì họ thường sử dụng AI để tìm tài liệu, giải thích kiến thức hoặc viết bài luận. Nếu không kiểm tra kỹ, thông tin giả có thể làm sai lệch cả quá trình học tập và giảng dạy.

Thứ hai là nhóm nhân viên văn phòng - những người thường xuyên viết báo cáo, kế hoạch hoặc email cũng là đối tượng dễ gặp rủi ro. Một con số sai, một dữ kiện không thật có thể ảnh hưởng đến uy tín cá nhân và chất lượng công việc. Những người làm nội dung số như YouTuber, TikToker, Blogger càng cần cẩn trọng, vì chỉ cần một chi tiết không đúng, họ có thể mất lòng tin từ khán giả hoặc thậm chí dẫn đến hành vi vi phạm pháp luật.

Phụ huynh hoặc người lớn tuổi mới bắt đầu làm quen với công nghệ cũng là đối tượng dễ bị ảnh hưởng bởi hallucination. Do chưa có kỹ năng kiểm chứng thông tin, họ thường tin tưởng tuyệt đối vào những gì AI trả về. Điều này có thể gây hại nếu họ sử dụng thông tin đó để dạy con cháu, chia sẻ lên mạng xã hội hoặc ra quyết định trong cuộc sống.

Đó là lý do vì sao mọi người cần được trang bị kỹ năng đọc hiểu và đánh giá thông tin do AI cung cấp. Việc phổ cập kỹ năng kiểm soát hallucination cần được đưa vào giáo dục, đào tạo nội bộ doanh nghiệp và truyền thông cộng đồng. Sử dụng AI không chỉ là kỹ năng công nghệ, mà là một năng lực sống mới của thời đại số. Chỉ khi cộng đồng có nhận thức rõ ràng về rủi ro này, việc sử dụng AI mới thật sự an toàn và hiệu quả.

Người dùng là người kiểm soát, không phải "nạn nhân" của AI

AI đang ngày càng phát triển mạnh mẽ, nhưng bản chất của nó vẫn không thay đổi là dự đoán dựa trên dữ liệu quá khứ, không phân biệt đúng sai. Do đó, việc hạn chế hallucination không chỉ là trách nhiệm đơn phía của công nghệ, mà là trách nhiệm của người dùng. Mỗi chúng ta phải trở thành người kiểm duyệt thông tin thông minh, không để sự mượt mà của ngôn ngữ đánh lừa.

Một AI thông minh chưa đủ để đảm bảo mọi thông tin phản hồi luôn chính xác. Chỉ có người dùng thông minh mới đảm bảo AI phục vụ đúng mục đích. Hãy luôn nhớ rằng AI là công cụ, không phải “người ra quyết định”. Câu trả lời của nó là gợi ý, không phải chân lý. Hãy coi AI như một người “trợ lý” - có thể giúp “sếp” rất nhiều nhưng cuối cùng “sếp” mới là người ra quyết định. Khi hiểu điều này, người dùng sẽ tận dụng được tối đa lợi ích từ AI mà không rơi vào những cái bẫy ngôn ngữ tưởng chừng vô hại.

Sự phát triển thần tốc của các mô hình AI tạo sinh đã đem đến nhiều tiện ích vượt trội trong công việc và cuộc sống. Tuy nhiên, kèm theo đó là những thách thức lớn như hiện tượng hallucination. Đây là một trong những khuyết điểm cố hữu của AI tạo sinh, và chỉ khi người dùng hiểu rõ được bản chất của công cụ mình đang dùng, mới có thể phát huy tối đa hiệu quả trong công việc.

AI tạo sinh và những thách thức mà có thể bạn chưa biết Mới đây Tiến sĩ Yenchi Lee, Phó Tổng Giám đốc bộ phận Wireless Communications Business của Media Tek đã có bài chia sẻ về AI ...

Gartner dự báo chi tiêu toàn cầu cho GenAI đạt 644 tỷ USD vào năm 2025 Gartner dự báo, các CTO cần chuẩn bị cho làn sóng đầu tư AI tạo sinh (GenAI) năm 2025, nhờ các mô hình nền tảng ...

Meta tiếp tục hoãn ra mắt siêu mô hình AI Llama 4 Behemoth Meta đã lùi thời điểm ra mắt mô hình AI Llama 4 Behemoth với 288 tỷ tham số từ tháng 4 sang mùa thu năm ...